تأثیر شاخصه های معماری ساسانی بر مساجد ایرانی تا قرن پنجم هجری

هنر ساسانی که از عناصر هنری کهن در قالب ذوق و سلیقه ی آن عصر شکل گرفت، تا اندازه ی زیادی دنباله رو سنتهای فرهنگی و هنری هخامنشی و اشکانی بود که با فتح ایران به دست مسلمانان، هنر اسلامی از آن تأثیر یافت. اینکه مسلمانان چگونه به هنر عصر ساسانی توجه کردند، به چند عامل بستگی دارد: اول آنکه مسلمانان خود فاقد هرگونه هنر و به ویژه معماری سنتی بودند که از عربستان به ایران و به تمدن ایران ساسانی وارد شده که بی تردید، کنجکاوی آنان درمورد آثار فرهنگی ایرانیان از نخستین عوامل بشمار می آید. دوم آنکه مسلمانان تمایل به سکونت در ایران داشته و دلیل این ادعا از مهاجرتهای فراوان آنان به ایران پیداست، لذا برای پیوند با ایرانیان مسلمان و غیرمسلمان، ناگزیر بودند آثار فرهنگی آنان را حفظ، تقلید و یا تکریم نمایند. سوم اینکه آثار عهد ساسانی به طور قطع با فرهنگ و جهان بینی اسلامی عجین شده و مقطع جدیدی از تاریخ روابط مسلمانان و ایرانیان را پدید آورد که به آن، تمدن اسلامی گفته شد. علاوه بر عوامل فوق ، با ورود اسلام به ایران، اگرچه جمعیت عظیمی از ایران در همان آغاز آئین کهن زردشتی را کنار گذاشته و با شوق و رغبت پذیرای آئین اسلام شدند ولی آنها هویت فرهنگی، ملی و فکری خود را حفظ نموده و روح اسلامی در آن دمیدند و به آن، جان تازه ای بخشیدند. یکی از جلوه های فرهنگی ، هنری ایران آن روزگار هنر معماری می باشد که یادگاری است از سلسله های حکومتگر پیش از اسلام در ایران که در قالب هنر معماری ساسانی به ایران دوره ی اسلامی منتقل شد و ایرانیان مسلمان به حفظ این دستاوردهای فرهنگی و هنری پیشین خود پرداختند و به آن جلوه ای متعالی بخشیدند که نمود آن را در بنای مساجد ایرانی در 5 قرن اول اسلامی در ایران می توان مشاهده کرد و تأثیر شاخصه های معماری ساسانی بر معماری مساجد ایرانی تا قرن پنجم هجری، که عنوان این رساله است، ضمن در برداشتن موضوع غلبه ایدئولوژی و جهان بینی اسلامی بر نظام کهن ساسانی و پذیرش آئین اسلام در ایران به جای آئین زردشت، حفظ و استمرار فرهنگ و تمدن ایرانی را در تجلی هنر معماری ایرانی در مساجد و بناهای اولیه اسلامی در ایران گواه است. این رساله افزون بر بررسی مولفه های هنر معماری ایران عصر ساسانی، به این مسئله می پردازد که ایران اگرچه به مدت دو قرن تابع حکومت اعراب مسلمان (حکام اموی و عباسی) قرار گرفت، اما نه تنها در فرهنگ عربی مستحیل نشد و هویت کهن خویش را بازشناخت که جهان اسلام را وامدار امکانات مدنی و فرهنگی خود نمود.